101 jaar geleden

Ortvin Sarapu is zeker niet de bekendste naam als het over schaakmeesters gaat. Maar hij was een sterk IM, die tot in de 80'er jaren meespeelde op nationaal vlak (in Nieuw-Zeeland), en daarvoor zich ook kon plaatsen voor een interzonaal tornooi (Sousse 1967). Om dan te bedenken dat hij al 101 jaar geleden geboren werd - wel, we hebben toch al wat schaakgeschiedenis sinds Morplhy en Steinitz doorlopen.

Hij domineerde het Nieuw-Zeelandse schaak volledig tussen 1950 en 1980. Hij werd 20 keren nationaal kampioen tussen 1952 en 1990. Dat is 6 keer meer dan Anthony Ker en 13 keren meer dan de nummers drie (Russell J. Dive en Paul Garbett). Die 20 keren is trouwens geen absoluut record – in Liechtenstein is Renato Frick al 22 keren NK geworden.

Sarapu werd geboren in Estland en leerde schaken op achtjarige leeftijd – zijn idool was Paul Keres. Hij werd als groot schaaktalent jeugdkampioen van Estland in 1940 en won in dat jaar het jeugdkampioenschap. Hij vluchtte naar Finland toen Estland door de nazi’s bezet werd in 1943. Niet veel later zocht hij het iets veiliger Zweden op, en na de oorlog kon hij bij een vriend van de familie in Denemarken verblijven. In zijn derde gastland won hij in 1946 het kampioenschap van Kopenhagen en ook het snelschaakkampioenschap.

In 1948 gaf hij er een blindsimultaan op twintig borden. Het schaakleven herstelde zich verrassend snel na het einde van WOII. De tradities in Hastings en het Hoogovenstornooi werden snel heropgestart en zelfs in Duitsland werden algauw tornooien georganiseerd. In Oldenburg 1949 werd een (achteraf gezien) legendarisch tornooi georganiseerd en ook Sarapu kreeg een uitgenodiging. Het hoogtepunt voor hem in dit tornooi was zijn winst op Bogoljubow, vanuit een slechtere positie. Sarapu eindigde als vijfde met 11/17 – een punt achter Bogoljubow en Zemgalis en een halfje achter Rossolimo en Heinicke. Een prima prestatie voor de onbekende jongeman.

Oldenburg was meteen zijn laatste tornooi in Europa, want in een babbel met Robert Wade, ook deelnemer aan dat tornooi, kon deze laatste hem ervan overtuigen dat Nieuw-Zeeland het ideale land was voor een sterk schaker als Sarapu: vreedzaam, rustig en vooral: hij zou meteen de sterkste speler worden. Kansen te over om lessen te geven, tornooien te winnen en aldus geschikt om een nieuw leven op te bouwen.

Bob Wade had net de omgekeerde beweging gemaakt: het schaakisolement beperkte zijn ontwikkeling als profspeler, en in 1948 verhuisde hij naar Europa. Vlak na het tornooi leerde Sarapu Barbara Bialonczyk kennen – het koppel trouwde in 1950 en ze emigreerden meteen naar hun nieuwe thuisland; ze kwamen aan in Wellington in oktober 1950. Het echtpaar kreeg één zoon: Peter.

Zijn profbestaan als schaker was echter voorbij – om het gezin te onderhouden werd hij meubelverkoper, later vond hij werk in een rubberfabriek. Natuurlijk was hij bij aankomst meteen de sterkste speler in Nieuw-Zeeland, zodat hij de nieuwe maatstaf was voor de aankomende schaakjeugd. In 1952 won hij zijn eerste NK – met 10,5/11 (zijn eerste verliespartij in een NK zou hij pas in 1962 oplopen). In 1952 speelde hij een match voor het Aziatisch-Australische kampioenschap tegen C.S. Purdy (1906-1979), de Australische kampioen en eerste WK correspondentie. De match eindigde gelijk en beide spelers mochten één jaar lang de titel delen.

In 1955 won Sarapu het tornooi van Melbourne – in 1966 won hij het zonetornooi en werd aldus IM en verkreeg zo een ticket voor het bekende IZT in Sousse van 1967 (het tornooi waarin Fischer halfweg opstapte). Hij kreeg er schaakles van de grootmeesters en eindigde voorlaatste (net voor Bouaziz), maar was toch niet helemaal een walkover voor de wereldtop. In de jaren 60 werd zijn dominantie in Nieuw-Zeeland aangevochten door enkele nieuwe namen. In 1961/62 won Graham Haase verrassend de titel, en in 1962/63 moest hij de titel delen met Richard Sutton. Roger Court won de titel in 1963/64 en Rodney Philips won in 1964/65. Maar in amper drie jaar tijd overleden zowel Roger Court (1967) als Rodney Philips (1969, amper 26 jaar oud). Hierdoor had Sarapu weer vrij baan voor maar liefst negen (soms gedeelde) titels in 12 jaar. Zijn voorlaatste titel behaalde hij in 1985/86 en zijn laatste kon hij bijschrijven in 1989/90, gedeeld met Ben Martin – hij was toen 65 jaar.

Nieuw-Zeeland had geen rijke schaakfederatie – en als je “aan de andere kant van de wereld ligt” dan is de tweejaarlijkse deelname aan de Olympiaden geen sinecure – op financieel en organisatorisch vlak (we hebben het nog over de jaren 60 en 70, zonder internet, en waarin vliegtuigen ook veel meer tankbeurten moesten maken). Nieuw-Zeeland begon pas in 1970 aan olympiades deel te nemen, zodat Sarapu’s deelnames beperkt werden tot tien: zijn laatste olympiade was 1992 (hij miste 1976 en 1990) Vooral in 1990 was dat een beetje vreemd, omdat hij toen nationaal kampioen was. Niettemin was hij de eerste om de speler te feliciteren die “zijn” plaats had ingenomen.

Een tweede carrière kende hij met de WK’s voor senioren. In 1991 had hij nog 2350 elo en kon hij goed mee met de top: hij werd zevende met 7/11 – enkel grote namen als winnaar Smyslov (2530 elo, 8,5), Usachy (2225, 8), Pachman (2370, 7,5), Geller (2525, 7,5), Weigel (7) en Unzicker (2455, 7) bleven hem voor. Het jaar erop werd hij negende – weer met 7/11, maar het deelnemersveld was nog sterker (Benkö werd kampioen voor Taimanov, Suetin en Geller). In 1993 behaalde hij nog eens 7/11 (Taimanov werd kampioen).

Als schaker was hij een killer achter het bord, op menselijk vlak was hij een zeer geduldig en verdraagzaam persoon. In zijn autobiografie “Mr. Chess – het Ortvin Sarapu verhaal” uit 1993 was hij niet gierig met complimentjes voor zijn collega’s en tegenstanders door veel van zijn eigen verliespartijen erin op te nemen. Hij overleed thuis aan een hartaanval.